Çocuklarda sorumluluk bilinci nasıl oluşturulur?

Sorumluluk duygusu, sorumlulukların farkında olma ve buna uygun hareket etme becerisi yaşama dair hemen her konu gibi, erken çocukluk-çocukluk döneminde atılmış sağlam temeller üzerine inşa edilir. Ata Koleji Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik Birimi, sorumluluk kavramı ve çocuklarımıza sorumluluk duygusu kazandırma konusu hakkında bilgi verdi. 

SORUMLULUK NEDİR?

En özet tabirle sorumluluk; bir kişinin, erken çocukluk döneminden itibaren, gelişim özelliklerine ve yaşına uygun düşen görevleri yerine getirmesidir. 

Ebeveynlerin çocuklarından beklediği ve kazandırmak istediği “sorumluluk” alanı genellikle akademik sorumluluklarla ilişkilidir. 

“Çocuğuma ödev yapma sorumluluğunu nasıl kazandırırım?” , “Derse hazırlanması için sürekli uyarmam gerekiyor, derslerinin sorumluluğunu almasını nasıl sağlarım?” gibi sorular, çocukların ev ortamından okul ortamına geçmesiyle kendini gösterir ve “çocuğa sorumluluk kazandırmak” aniden ebeveynlerin gündemine oturur. 

Burada kendimize hatırlatmamız gereken nokta şudur: Sorumluluk duygusu bir bütündür ve bütün olarak kazanılır, hayatın her alanıyla ilgilidir!

 Yaşamın yetişkinliğe denk gelen basamaklarında nasıl ki “sadece” iş yerindeki sorumluluklarımızı yerine getirmemiz yeterli gelmiyor ise aynı şekilde “sadece” aile içindeki sorumluluklarımızı yerine getirmek nasıl iş hayatımızı ve dolaylı olarak yaşamımızı sekteye uğratacaksa, çocuklarımıza tek bir alanda sorumluluk kazandırmaya çalışmamız onun toplumsal yaşamında tüm rolleriyle varoluşunu olumsuz etkileyecektir.

Sorumluluk alanları iki büyük başlık altında toparlanacak olursa; kişisel sorumluluklardan ve sosyal sorumluluklardan bahsedilebilir.

1.Kişisel Sorumluluklar:

Kişisel sorumluluklarımız; kendi bedenimize ve benliğimize karşı sorumluluklarımızın tamamını içerir. Kişisel sorumluluklar bir yetişkin için kendini geliştirmeye yönelik çaba sarfetmek, zararlı alışkanlıklardan uzak durmak- ya da mevcut alışkanlıklarının sonuçlarını kabul etmek- gibi maddeler içerirken; çocuklar için eşyalarına sahip çıkmak, dişlerini fırçalamak gibi daha basit düzeyde bireysel sorumluluk davranışlarından oluşur.

2. Sosyal Sorumluluklar: 

Sosyal sorumluluk, bir insan olarak başka insanlara karşı da sorumluluklarımızın olduğunun ifadesidir. Çocuklukta aile sisteminin içerisinde sofra kurmaya yardım etmek, çöpleri atmak gibi basit ev işlerine dahil olmak ile başlayıp; yetişkinlikte başka insanların refahını ve iyilik halini önemsemek, toplumsal görevlerde yer almak gibi davranışlara uzanan bir yelpazedir.

Çocuklarda sorumluluk duygusunun tam anlamıyla gelişmesi için içinde bulundukları gelişim dönemine özgü sorumluluklar; kişisel sorumluluklardan sosyal sorumluluklara doğru sırayla kazandırılmalıdır.

YAŞA GÖRE SORUMLULUKLAR 

2-3 YAŞ:

2-3 yaşından itibaren çocuğunuza eşlik ederek belirli sorumlulukları almasını destekleyebilirsiniz.

• Oynadığı oyuncakları oyunu bittikten toparlayıp yerine yerleştirebilir.
• Ev içerisinde istediğiniz malzeme ve eşyaları size getirebilir.
• Evcil hayvanı varsa bakımına yardımcı olabilir.
• Yemeğini kendi başına yiyebilir, sizin belirlediğiniz menü içerisinde yiyeceği yemeği seçebilir.

4 YAŞ:

Önceki sorumluluklarına ek olarak:

• Evi toplama ve düzenleme işlerine yardım edebilir, yatağını sizin yardımınızla toplayabilir.
• Kendi okul çantasını ve poşetlerini hafif olduğu taktirde taşıyabilir.
• Evde ya da bahçede bir bitkinin bakımını üstlenebilir.
• Yiyeceği sebze ve meyveleri yıkayabilir.
• Basit yiyecekleri hazırlamada ayıklama, gereken malzemeleri hazırlama gibi görevler alabilir.

5-6 YAŞ:

Öncekilere ek olarak:

• Odasının düzeni ve temizliğinden sorumlu olabilir.
• Haftada birkaç kez kendi kahvaltısı için basit sandviçler hazırlayabilir.
• Kıyafetlerini seçebilir, giyebilir, kirli ve temiz olanları ayırabilir.
• Okul dönüşü ödevle ilgili malzemelerini hazırlayıp ödev yapabilir. İlk yıllarda yanında eşlik etmenizi istese de ödevlerini onun yerine yapmaktan kaçınmalı sadece çok zorlandığı durumlarda yardımcı olmayı denemelisiniz.
• Yemek saati geldiğinde sofrayı kurmaya ve toplamaya yardım edebilir. En azından kendi tabağını, bardağını vs. sofraya indirip kaldırabilir.

7 YAŞ:

Önceki yaş dönemlerinin sorumluluklarını daha iyi yapmakla birlikte artık;

• Uyku saatini kendi takip edip yatağına gidebilir.
• Yıkanan çamaşırlar içerisinde kendi kıyafetlerini katlayıp yerleştirebilir.
• Kendi suyunu, yiyeceğini mutfaktan kendisi alabilir.
• Dişlerini fırçalayabilir.
• Tasarruf etmek fikrini algılayabilir, kumbara kullanabilir.

8-9 YAŞ:

Bu yaşlardaki çocuklar artık görev ve sorumluluklarının tamamını kendi başlarına yapabilirler.

• Okul ile ilgili ders programını, ödevlerini ve sınavlarını takip edebilir.
• Ev ortamının dışında da kendine yemek sipariş edebilir, kendi yemeğini alabilir.
• Market ve bakkaldan kendi başına alışveriş yapabilir.
• Ders saatlerini ve boş zamanlarını planlayabilir.
• Ayakkabı bağcıklarını, mont fermuarlarını vs. kendi başına bağlayıp kapatabilir.

SORUMLULUK DUYGUSU HANGİ KOŞULLARA İHTİYAÇ DUYAR?

Sorumluluk duygusunun gelişmesi, tıpkı bir tohumun yeşermesi gibi uygun koşullara ihtiyaç duyar. 

1.MODEL OLMAK

Doğuştan getirdiğimiz kişilik özelliklerimizin sorumluluk duygusu kazanmada payı olsa da her beceri gibi sonradan, öğrenme yoluyla edinilir. 

Çocuğun dünyaya dair tüm öğrenme süreçleri şüphesiz içine doğduğu ailede başlar. 

Çocukların sorumluluklarla ilgili ilk algıları, ebeveynlerinin çocuklarına karşı gösterdikleri özen ve sorumluluklarını yerine getirip getirmemesi ile oluşmaya başlar.

Ebeveynlerinin sorumluluklarını yerine getirdiğini, yerine getirilmeyen sorumlulukların ev içerisindeki sonuçlarını gören çocuğun zihninde sorumluluk kavramıyla ilgili temel algı ve gerekli modeller oluşmuş olur.

2.FIRSAT VERMEK

Çocuklar edindikleri ve kendilerine sunulan bilgileri yaşayarak, deneyerek, hayata geçirerek kalıcı bir öğretiye dönüştürürler.

Bu demektir ki, çocuklarımızın sorumluluk almayı öğrenebilmeleri için onlara fırsat vermemiz, sorumluluk alabilecekleri bir ortam oluşturmamız gerekir.

Özellikle ilkokul çağı; çocukların amaç belirleyebilme, amaca uygun plan yapabilme, seçim yapma ve karar verme, toplumdaki bireylerin hak ve sorumlulukların olduğunu bilme yeterliliklerinin gelişmeye başladığı bir dönemdir.

Kendisine seçim hakkı verilmemiş, seçimlerinin getirdiği sonuçlarla hiç yüzleşmemiş çocukların sorumluluk alma becerilerinin gelişmesini bekleyemeyiz.

Çocukların seçim yapması ve seçimlerinin sonuçlarını kabul etmesi için özellikle kendilerini ilgilendiren konularda söz hakkı tanımanız gerekmektir. 

Örneğin; sizin belirlediğiniz menü çerçevesinde öğlen yemeğini belirlemesi, hava koşullarına uygun olacak şekilde giyeceği kıyafetlere karar vermesi çocuğunuza: “Sen bir birey olarak seçim yapabiliyor, sonuçlarını görebiliyorsun, kendinle ilgili düşüncelerine ve kararlarına saygımız var.” mesajını iletecektir.

Çocukların hayata dair girişimlerini desteklemek ve onları bu konuda cesaretlendirmek sorumluluk duygusu kazanabilmeleri için çok önemli koşullardan bir tanesidir. 

Örneğin; iki buçuk yaşından itibaren çocuklar yemeklerini kendi başlarına yemeyi denemek isterler.

Bu durumda çocuğunuzun döke saça da olsa yemek yemesine fırsat vermek ve destek olmak, ilerleyen süreçte kendisiyle ilgili sorumluluklarını alabilmesine zemin hazırlayacaktır.

Bununla birlikte çocuğunuzun destek olduğunuz ve yüreklendirdiğiniz her girişimi, özgüvenine ve benlik algısına yaptığınız bir yatırımdır.

3.SAYGI DUYMAK

Sorumluluk sahibi bireyin özelliklerini incelediğimizde, kişi öncelikle kendine ve başkalarına saygı duymayı bilmelidir diyebiliriz.

Çocuğunuzun kendine ve başkalarına saygı duyabilmesi için öncelikle sizin kendisine saygı duyduğunuzdan emin olması gerekmektedir.

Kararlarına, seçimlerine ve en önemlisi haklarına saygı duyulan çocuk; sosyal sorumluluk bilincini daha kolay ve anlamlı bir şekilde kazanacaktır.

Örneğin; kendi eşyalarını seçmekle, bunları paylaşıp paylaşmamakla ilgili kararlarına saygı duyulan çocuk: “Bana ait olan oyuncağımı paylaşmama hakkım var ve buna saygı duyuluyor, demek ki bana ait olan oyuncakla ilgili izin vermeme hakkım var.” mesajını aldıktan sonra, başkalarının eşyalarını izinsiz alıp-kullanmamakla ilgili sorumluluklarını çok daha rahat ve istekli bir şekilde yerine getirecektir.

4.DENGE KURMAK

Ebeveyn tutumları her konuda olduğu gibi, sorumluluk kazandırmak konusunda da kilit rol oynar.

Bazı aileler; çocuklarının konfor alanının bozulmaması, çocuklarının alacakları sorumlulukları yerine getirebileceklerine tam olarak güvenmemeleri, sorumluluk kazandırmakla ilgili gerekli bilince sahip olmamaları gibi nedenlerden dolayı onlar adına sorumluluklarını üstlenebilir, gereken sorumlulukları alması için çocuğu desteklemeyebilir.

Çocuk, sorumluluk alınmasına fırsat verilmediği için içinde bulunduğu gelişim dönemine uygun becerileri kazanamaz. 

Örneğin; giyinirken kıyafete karar vermek, düğme iliklemek, fermuar çekmek, iki ya da daha fazla kıyafet arasında seçim yapmak gibi durumlarda kullanacağı ince motor yetenekler, muhakeme ve karar alma becerileri gelişmek için alan bulamamış olur.

Ev ortamında bu ihtiyaçlar ebeveynler tarafından gideriliyor olsa da, çocuk okul ortamına geldiğinde daha önce almadığı sorumluluklar ile yüz yüze gelir.

Kendi yemeğini yemek, masasını yemekhane kurallarına uygun bırakmak, sırasının üzerini toplamak, ders materyallerini hazırlamak gibi sorumluluklar daha önce tecrübe edilmediğinden dolayı çocuk için bir stres faktörü haline gelir.

Bu durumda çocuğun okuldan ve öğrenme süreçlerinden aldığı doyum düşebilir, zihinsel olarak var olan potansiyelini akademik olarak gösteremeyebilir.

Bunlarla birlikte çocuk, sınıf arkadaşlarının rutin bir şekilde gerçekleştirebildiği kişisel sorumlulukları yerine getirmekte zorlandığında özgüveni ve benlik algısı zedelenmiş olur. 

Bu durumda çocuk normalde daha sağlıklı ve aktif bir biçimde kuracağı sosyal ilişkilerden, arkadaşlık ilişkilerinden kendini soyutlayabilir dolayısıyla sosyal gelişimi olumsuz etkilenmiş olur.

Sorumlulukların, sağlıklı sınırlar ve yüreklendirme yoluyla değil, katı kurallar ve ağır disiplin ile çocuklara verildiği aileler de mevcuttur.

Bu tarz ailelerde sorumluluk “anlayış” olarak çocuklara verilmek yerine, sadece boyun eğmesi ve uygulaması gereken görevler olarak verilir.

Bu durumun sonucu olarak çocuk, yaşamında sorumluluklarını yerine getirmek için ihtiyaç duyduğu içsel motivasyonu kazanamayabilir ve zihninde anlamlandıramayabilir. 

Dolayısıyla akademik sorumluluklarına karşı uzaklık ve isteksizlik yaşayabilir, eğitim süreçlerine karşı duyduğu istek azalabilir.

ADIM ADIM SORUMLULUK KAZANDIRMA

Çocuklar zaman zaman kendileri görev ve sorumluluk alma girişimlerinde bulunmak isterler.

Bu konuda onları destekleyip cesaretlendirmelisiniz.

Bununla birlikte yaş dönemine uygun sorumlulukları kazandırmak için sizin girişimde bulunmanız gerekebilir.

Sorumluluk kazanma süresi, bu sürecin nasıl yaşanacağı çocuktan çocuğa hatta kardeşten kardeşe değişebilir. 

En başta hatırlamamız gereken nokta; çocuk gelişimiyle ilgili her konuda olduğu gibi bu konuda da bireysel farklılıkların esas olduğu, kıyaslama yapılmaması gerektiği, her süreç gibi bu sürecin de sabır ve istikrar gerektirdiğidir.

Farklılıklar mevcut olsa da çocuğunuza sorumluluk kazandırmaya karar verdiğinizde izleyebileceğiniz temel adımlar vardır. Bu adımlar:

1.BİLGİLENDİRME

Öncelikle bir aile toplantısı yaparak, ev içerisinde -en basit işler dahil olmak üzere- bir hafta içinde yapılan/yapılması gereken tüm işleri listeleyin.

Bu sayede evde ne kadar görev olduğunun farkına varmış olacaktır.

Devamında anne baba olarak kendi yaptığınız görevleri, bunların aksaması durumunda neler olabileceğini anlatın.

Sorumluluk ve görevlerin ne olduğu, neden yerine getirilmesi gerektiği bilgisi istediğiniz davranışı kazandırmada temel olacaktır.

Bu işlerin içerisinde yaşına uygun olanları kendisine anlatın ve basit olanlardan başlayarak görevler verin. 

Görevlerini yapmadığında olabilecek sonuçla hakkında kendisine mutlaka bilgi verin.

2.TAKİP

Çocuğunuza verdiğiniz bilgileri içselleştirmesi ve sorumluluklarını yerine getirmeye başlaması için zaman tanıyın. 

Bu süreçte sorumluluklarına karşı olan tutumunu, yerine getirip getirmediğini gözlemleyin.

Bu aşamada verilen görevleri yerine getirdiğini gördüğünüzde kendisini takdir edin, gerekirse renkli ve eğlenceli bir çizelge hazırlayarak yerine getirdiği sorumluluklar için boyamalar ya da gülücükler çizebilirsiniz.

Bu aşamada yaptığı işlerin ev içerisinde sizleri ne kadar rahatlattığından bahsedebilir, maddi olmayan ve sembolik ödüller verebilirsiniz.

3. GERİ BİLDİRİM

Diğer hafta başladığında tekrar bir aile toplantısı düzenleyerek, süreç hakkındaki gözlemlerinizden çocuğunuza bahsedebilirsiniz.

Böylece çocuğunuz bu durumun geçici ya da unutulabilecek bir şey olmadığını anlamış olur.

“Kıyafetlerini katlarken çok çaba sarf ettin ve bu bizi çok mutlu etti, seni tebrik ederim.” gibi cümlelerle çocuğunuzu motive edebilir, eğer bir aksaklık varsa bu durumla ilgili onunla konuşabilirsiniz.

“Sofrayı kurarken bana yardım etmediğini gördüm, nedenini anlatmak ister misin?” diye sorduktan sonra olası bir sonucu olacağını hatırlayabilmesi için “Tek başıma sofra hazırlarken çok yoruldum bundan dolayı seninle oyun oynayamayabilirim.” şeklinde bir bilgilendirmede bulunabilirsiniz.

4.HATIRLATMA

Gereken bilgiler verilip, takip ve geribildirim yapıldığı halde istenilen davranışlar hala oturmamış olabilir.

Sadece sorumluluk kazandırmak için değil çocuklarınıza kazandırmak istediğiniz her türlü davranışın bir süreç gerektirdiğini önce kendinize hatırlatın.

Bu durumda bilgilendirme aşamasına tekrar dönüp, istenilen noktaya gelinceye kadar adımları tekrarlayabilirsiniz.