Belirtilerini henüz 2-3 yaşında vermeye başlayan, ancak çocuğun okula başlangıç döneminde fark edilen dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), kimi zaman öğrenme güçlüğü ve disleksi ile de karışabiliyor. Çocukta öfke ve saldırdan davranışlarla kendini belli eden DEHB uzun vadede çocuğun ve ailenin hayatını gözle görülür ölçüde olumsuz etkiliyor. Nörogelişimsel bozukluklar üzerine çalışmaları bulunan Çocuk, Ergen ve Erişkin Psikiyatristi Prof. Dr. Yankı Yazgan çocuklarda dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi anlattı.
Çocuğunuz yerinde duramıyor, oturması gerektiği yerde oturamıyor, yerli yersiz koşup tırmanıyor mu? Çok konuşan, söz kesen, sessiz sakin oynamakta güçlük çeken ve her zaman bir şeyle uğraşan çocuğunuz aynı zamanda sırasını beklemekte zorlanıyor mu? Bunlar kendini tutmakta zorlanan DEHB’li çocukların en sık görülen davranışları.
Öncelikle dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi tanımlamak gerekiyor. DEHB hem öğrenmeyi hem de sosyal ilişkileri olumsuz etkileyen; bireyin potansiyelini gerçekleştirecek gelişimi sağlayabilmesi için tedavi edilmesi gereken, tedavisinde ilaçların da önemli yer tuttuğu ama tek başına yeterli olmadığı bir nörogelişimsel bozukluk.
DEHB’yi yaramazlıkla karıştırmayın!
Hiperaktif ifadesi DEHB tanısı almış çocuklara verilen bir takma ad ancak bu terim aileleri yanıltıyor. Çünkü bu çocuklar aslında hiperaktif değil. Ayrıca bir çocuğun çok hareketli ve kontrolsüz olması dikkat eksikliği ve hiperaktif bozukluğu olduğunu da göstermiyor. Evet, bu çocuklar hareketli, davranışlarını kontrol etmekte zorlanıyorlar ancak DEHB bunlarla sınırlı değil. Pek çok durumda ve koşulda gözleniyor. Burada önemli bir ayrım var. Çocuğun davranışlarındaki aşırılık hem çocuk hem de çevresini zorlaştıracak ölçüde.
Hiperaktivite ile dikkat eksikliği her zaman birlikte mi görülür diye soracak olursanız, evet, yüzde 60-70 oranında beraber görülüyor. Hayallere kapılmayı, dalgınlığı ve yerinde duramama hali her çocukta farklı zamanlarda görülebilir ancak dikkat eksikliği ve hiperaktif olan çocuk dürtülerini kontrol edemezken, hareketleri kontrol edilebilir düzeyin üzerindeyken ve dağınık dikkati nedeniyle öğrenme güçlüğü yaşar, başkalarıyla geçinemez, sorumluluklarını yerine getiremez.
Prof. Dr. Yankı Yazgan, bu çocuklar aynı zamanda yaramaz olabileceğini belirtiyor. Ancak diyor, “çocuğun yaramaz olması tanı koymak için yeterli değildir. Çünkü biz de sınırları net koyamıyor olabiliriz, çocuğun yaramazlığına tahammül edemiyor olabiliriz. Bu ailesel ve çevresel faktörlerle ilişkili. Ancak her yaramaz çocuk DEHB olmaz. Bu ikisi bambaşka dünyalara ait kavramlardır. ”
Dikkat eksikliği hem genetik hem de çevresel faktörlerle gelişiyor
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda beynimizdeki planlama, organizasyon, kendini kontrol gibi özellikle beynin ön bölgesini kodlayan genlerin bazı farklılıklar gösterdiğini ifade eden Prof. Dr. Yankı Yazgan, konuyu şu şekilde açıklıyor:
Özellikle dürtü kontrolü ve odaklanmada etkili olan beyin kimyasalı dopaminin üretimi ve tüketiminden sorumlu çok sayıdaki gen var. Bunlardaki farklılıklar çevresel koşulların uygunsuzluğu ile bir araya gelince problem ortaya çıkıyor. Özetle, DEHB önemli ölçüde kalıtımsal boyutta olan ama her kuşakta birebir aynı şekilde gözlenmeyen bir sorun.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite belirtileri
Prof. Dr. Yankı Yazgan, DEHB’de görülen belirtilerin herkeste birçok durumda karşılaşabileceğimiz durumlar olduğunu ifade ediyor. Ancak tanı koyabilmek için tek bir aşırılık yetmeyeceğini belirtiyor. Tanı koyarken, bu aşırılıkların günlük yaşamı, işlevleri, öğrenmeyi ve toplumsal uyumu bozucu olması gerekiyor. Buna göre DEHB belirtilerini şu şekilde sıralıyor:
- Dikkati kolayca dağılır ve toparlayamaz. Dalgındır, olması gereken yerde değildir. Bunu özellikle kız çocuklarda daha çok görürüz.
- Derli toplu iş yapamaz. Planlı değildir. Dağınıktır.
- Sürekli hareket halindedir.
- Sabırsızdır, bekleyemez.
- Aklına eseni yapar, gözü karadır. Düşünmeden hareket eder. Buna dürtüsellik deriz.
Dikkat eksikliği ve hipeaktivite çocuğun okul hayatını hayatını nasıl etkiler?
DEHB belirtileri çocuğun hayatını tümüyle etkiliyor. Bu anlamda çoğu kişinin sandığı gibi kırıp dökme problemi değildir. Çocuğun doğrudan sosyal uyumunu ve akademik gelişimini olumsuz etkiler. Buna paralel olarak kişilik gelişmi zorlanır, çevreyle çatışma yaşar, kendisine ilişkin algısı bozulur.
- Düzenleme ve planlama becerileri yeterince gelişmez.
- Dikkatsizlik ve konsantrasyon güçlüğü konuları anlamasını ve kalıcılaştırmasını zorlaştırır.
- Tıpkı akademik yaşamda olduğu gibi sosyal yaşamda da olayları takip edemez, detayları yakalamakta zorlanır.
- Dürtüselliği, kendini dizginleyememesi, öğrenmesi ve ders çıkarması için gereken sabrı azaltır.
- Ani ve hesapsız olur.
- Öğrenci ise dersi dinlemekte zorlanır, ailesi ile ilişkilerinde sorunlar olur.
- Küçük çocuklarda dil gelişmi gecikebilir, yuvaya gidiyorsa ayak uydurmakta zorlanır.
- Okula başlangıç döneminde okuma yazması gecikebilir.
- Diğer çocuklara kendini kabul ettirmek için zor kullanmaya başvurabilir, bundan başka yol bilmediğinden yalnızlaşabilir.
Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu olan çocuk hangi konularda zorlanır?
- DEHB’li çocukların yaşadığı sorunlar onları da olumsuz etkiler
- Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemez.
- Dikkatini yaptığı işe veya oynadığı oyuna vermekte zorlanır.
- Evde veya okulda yapacağı işler için gereken araç gereçleri kaybeder.
- Dinlemez.
- Detayları kaçırır.
- Düzensizdir.
- Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmak zorlanır.
- Unutkandır.
- İlgisi kolayca başka yönlere kayar.
Ergenlik döneminde dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu
Prof. Dr. Yankı Yazgan, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda çocuk ergenlik dönemine geldiğinde yerinde duramama, kıpır kıpır halinin geri gelmemek üzere kaybolduğunu belirtiyor. Bu anlamda hiperaktivitenin sadece adı kalıyor.
- Bunun yerine telaş, acelecilik, gerginlik ve karamsarlık gözlemlenir.
- Ancak dalgınlık, plansızlık, dağınıklık etkisini artırarak sürer.
- Hayatın yükleri ve sorumlulukları artıkça yetişememe, yetememe kaynaklı sorunlar artar.
- Riskli davranışlara açlık, madde bağımlığı görülebilir.
- Kazalara ve suçlara yatkınlık olabilir.
DEHB’li insanların en az üçte biri ergenlikten başlayarak yetişkin yaşlara doğru hayatın her alanını etkileyen bir sorun yumağıyla, kaynağını, nedenini bilemedikleri bir kaygı ve gerilim duygusuyla karşı karşılaşırlar.
Öğrencilik hayatında ödev tesliminde zorlanırken, ileri yaşlarda taahhütleri, projeleri tamamlamakta ya da borçları zamanında ödemekte zorlanan bir birey olarak hayata devam edebilir.
Bu haber ilginizi çekebilir: DEHB’de bağımlılık riskine dikkat!